We zijn in Pompeï geweest! Het was zo tof dat ik er eigenlijk meteen nog een keer naartoe zou willen. Ik denk dat er weinig andere plekken op de wereld zijn waar je zo dichtbij het leven van de gewone Romeinen van 2000 jaar geleden kan komen. Lopen over een Romeinse weg, een kijkje nemen in een badhuis, bar of villa, de schilderingen die mensen als posters boven hun bed hadden hangen: ik vond het prachtig. En ik heb ook weer allerlei nieuwe dingen opgestoken, vooral uit het boek Pompeii van Mary Beard. Echt een aanrader om te lezen als je Pompeï gaat bezoeken of als je er gewoon wat meer over wil weten. Ze schrijft met een rete-aanstekelijk enthousiasme en ze legt ook nog eens goed uit hoe wetenschappers aan hun inzichten zijn gekomen, zonder dat het boek saai wordt. Ik heb een lijstje gemaakt van de vijf meest opvallende/fascinerende/shockerende inzichten die ik heb opgedaan en die jij misschien ook nog niet wist. Of wel? Ik ben benieuwd!
1) Bungalowpark
Als je tegenwoordig door Pompeï wandelt, krijg je misschien de indruk dat heteen soort bungalowpark moet zijn geweest, omdat alle gebouwen zo laag zijn. Maar als je goed kijkt, zal het je opvallen dat er in veel huizen een trap zit die tegenwoordig nergens meer toe leidt. Maar vroeger natuurlijk wel! Helaas weten we erg weinig van deze eerste verdiepingen, omdat ze allemaal zijn ingestort tijdens of na de uitbarsting van de Vesuvius. Was het net als bij ons zo dat er boven vaak slaapkamers waren? Of werd de eerste verdieping eerder gebruikt als opslagruimte? Het zou allebei kunnen, maar we hebben er geen bewijs voor.
2) Frozen in time?
Er wordt vaak gezegd dat Pompeï een stad ‘frozen in time’ is, oftewel dat de uitbarsting van de Vesuvius de tijd in Pompeï heeft stilgezet, waardoor wij nu nog precies kunnen zien hoe het in die tijd geweest is. Maar dat is niet helemaal waar. Al dagen en misschien al weken voor de uitbarsting werd de stad geteisterd door aardbevingen, waardoor het grootste deel van de bevolking was gevlucht. Wat we nu dus nog kunnen zien is een grotendeels verlaten stad en de mensen waarvan we de lichamen in Pompeï hebben aangetroffen, waren de mensen die niet wilden of niet konden vluchten. In sommige gevallen lijkt het duidelijk waarom: één vrouw die gevonden is, was 9 maanden zwanger. De anderen, wie zal het zeggen? Hadden ze bezittingen in de stad die ze niet achter wilden laten? Of dachten ze dat het allemaal wel mee zou vallen? Wat in ieder geval zeker is, is dat de mensen uit Pompeï niet konden weten dat de aardbevingen voorbodes waren van een vulkaanuitbarsting, aangezien de Vesuvius al zo lang niet was uitgebarsten dat de meeste mensen waarschijnlijk niet eens wisten dat het een vulkaan was.
3) Lava of geen lava?
Ik stelde me altijd zo voor dat er uit de Vesuvius een enorme, trage golf van lava stroomde en dat Pompeï daar langzaam maar zeker helemaal door verzwolgen werd. Maar dat was niet het lot van Pompeï, maar van een ander stadje dat direct aan de voet van de Vesuvius ligt: Herculaneum. Bij Pompeï , dat verder van de Vesuvius af ligt, is het anders gegaan: het werd bedekt door een regen van as en stenen die uit de vulkaan omhoog werd gespuugd. De mensen die in Pompeï achter waren gebleven, zijn dus ook niet ingehaald en bedolven door de lava. Sommigen zijn dodelijk geraakt door het vallende puin, maar de meesten zijn het slachtoffer geworden van een ‘pyroclastische stroom’, een gloeiendhete gaswolk met een temperatuur die opliep tot 300 ºC.Vandaar dat hun lichamen vaak in een houding gevonden zijn die er verkrampt uitziet: niet door pijn, maar door het effect van de hitte op het lichaam.
4) Lichamen van 2000 jaar oud?
Je hebt er vast wel eens één gezien: een foto van van de ‘versteende’ lichamen die in Pompeï zijn gevonden. Er zijn er veel gevonden en je kunt ze tegenwoordig onder andere zien in de Orto dei fuggiaschi (tuin van de vluchtelingen) en de Granai del foro (graanschuren van het forum). Erg indrukwekkend, een beetje gruwelijk, maar vooral ook treurig wat deze mensen is overkomen. Maar hoe komt het nou dat deze lichamen ‘versteend’ zijn? Het antwoord is eigenlijk heel simpel: dat zijn ze niet. De lichamen zijn na al die jaren vergaan, maar omdat de laag as en stenen waarmee ze bedekt waren hard is geworden, hebben ze daar een holle ruimte in achtergelaten. In 1860 ontwikkelde de Italiaanse archeoloog Giuseppe Fiorelli een methode om deze holle ruimtes te vullen met gips, waardoor hij een soort afgietsels creëerde van de lichamen en het voor ons mogelijk werd om oog in oog te staan met een echte Romein in de laatste seconden van zijn/haar leven. Deze techniek is niet alleen toegepast om afgietsels van mensen te maken, maar ook van plantenwortels (waardoor we nu beter weten wat er zoal groeide in Pompeï) en van dieren. Vorige maand nog, één dag nadat wij er waren, was het bijvoorbeeld groot nieuws dat het skelet van een paard was gevonden en eerder zijn er ook al afgietsels gemaakt van een hond en een varken.
5) ‘The Pompeian brothel problem’
Als je door Pompeï loopt is de kans dat je nergens een piemel zal zien ongeveer 0%. Piemels op de muur getekend, piemels uitgehakt in de straatstenen en (hele grote) piemels op schilderingen. In het gabinetto segreto (de geheime kamer) van het Museo Archeologico in Napels kun je ook nog een soort ornamenten zien die gezellig in een bar hingen met piemels met belletjes en/of vleugels.
De plek waar je natuurlijk naartoe moet als je graag plaatjes met piemels wil zien (en ja, dat willen we, anders was dit niet het enige gebouw in heel Pompeï waarvoor je in de rij moet staan) is het lupanar, het bordeel van Pompeï. Een klein gebouwtje met nóg kleinere kamertjes, waarin als enige meubelstuk een stenen bed staat. De alomtegenwoordigheid van de piemels in Pompeï heeft ervoor gezorgd dat archeologen al snel dachten dat ze alwéér een bordeel hadden opgegraven. Met als resultaat dat er uiteindelijk niet minder dan 35 gebouwen als bordeel geïdentificeerd werden, wat zou betekenen dat er een heel bordeel was voor elke 75 vrije volwassen mannen. Zelfs als je de slaven, bezoekers en mensen uit de omgeving ook mee zou rekenen, is dit aantal overdreven hoog. Maar hoeveel bordelen waren er dan wel? En hoe bepaal je of een gebouw een bordeel was, of dat er gewoon een mooie erotische afbeelding in de bakkerij geschilderd was, vergelijkbaar met een moderne Playboy-kalender in een autogarage? Dit vraagstuk, dat ‘the Pompeian brothel problem’ wordt genoemd, beantwoordt Mary Beard heel simpel: er was maar één bordeel in Pompeï en dat was hét bordeel. Hoezo denkt ze dat? Dit is de enige plek in de stad die voldoet aan alle drie deze criteria die volgens haar nodig zijn om iets een bordeel te noemen: er zijn gemetselde bedden in kleine ruimtes op een locatie die gemakkelijk bereikbaar was voor de klanten, er zijn expliciet seksuele schilderingen en er zijn meerdere graffiti van het type 'ik heb hier lekker gesekst'. Dit wil niet per se zeggen dat er nooit iemand in een bar betaald is voor seks, maar een echt bordeel is het waarschijnlijk niet geweest.
Maar de grote vraag die nog steeds in de lucht hangt (huhu, sorry, ik kon het niet laten) is natuurlijk: waarom toch al die piemels overal? Waren de Romeinen met z’n allen gewoon een beetje kinderachtig en tekenden ze als brugklassers overal piemels op? Was de Romeinse cultuur heel losbandig en gefocust of seks? Of waren de piemels (zoals vaak door gidsen wordt verteld) wegwijzers naar het dichtstbijzijnde bordeel? Volgens Mary Beard klopt daar allemaal helemaal niks van. De fallus is een symbool voor mannelijkheid en macht en dat zijn waarden die in de Romeinse cultuur heel belangrijk waren. Aha, weten we dat ook weer!
Meer Pompeï? Mary Beard heeft voor de BBC een mooie docu gemaakt, die gewoon op Youtube staat: Pompeii: Life and Death in a Roman Town. Superinteressant en handig met Engelse ondertiteling.