Verona is een oude stad, dat wist ik wel. Maar hoe oud precies, dat begreep ik eigenlijk pas toen ik me realiseerde dat ze zelfs in de middeleeuwen al ontzettend oud was. Dit kun je heel goed zien op de oudste nog bestaande afbeelding van Verona, de iconografia rateriana. Deze schematische kaart uit de middeleeuwen laat namelijk allerlei gebouwen zien die er in die tijd al duizend jaar stonden en die er nu, duizend jaar later, nog steeds staan. Ongelofelijk, toch?
Buiten het feit dat het interessant is om te zien hoe Verona er in de middeleeuwen uitzag, is de iconografia rateriana ook nog eens een heel mooi plaatje. Rode daken, groene palmbomen, witte bogen en als schitterend middelpunt de rivier de Adige, afgebeeld als een brede blauwe stroom die uit de mond van een riviergod komt. Tijd om eens te kijken wat er precies op deze beroemde oude kaart staat en hoe we er eigenlijk aan komen.
Maar eerst wat meer over de ontwikkeling van de stad Verona. Hoewel we dus van de eerste (meer dan) duizend jaar van het leven van de stad geen afbeeldingen hebben, kunnen we dankzij opgravingen wel min of meer reconstrueren hoe Verona er toen uitzag. We weten in ieder geval dat de eerste bewoners zich al in de late steentijd vestigden op de San Pietro-heuvel, waar zich nu het archeologisch museum bevindt.
In de Romeinse tijd breidde de stad zich uit naar de andere kant van de Adige in het gebied rond Piazza Erbe, het oude forum. Toen de Arena in de eerste eeuw gebouwd werd, bevond deze zich dus buiten de stad. Sinds de legalisering van het christendom in de 4e eeuw werden er ook verschillende kerken aan het stadsbeeld toegevoegd. Ondanks dat daar dus geen afbeeldingen van zijn overgebleven, zijn er wel hele mooie reconstructies van gemaakt, zoals deze van de Veronese tekenaar Gianni Ainardi:
Pas in de tweede helft van de 10e eeuw is er een afbeelding van Verona gemaakt die de tand des tijd heeft weten te doorstaan. De iconografia rateriana is gemaakt in opdracht van de Veronese bisschop Ratherius en vervolgens naar hem vernoemd: de afbeelding van Ratherius. Na twee lastige jaren als bisschop van Verona, keerde hij uiteindelijk terug naar de abdij van Lobbes in België, waar hij opgeleid was. De afbeelding van Verona nam hij met zich mee.
Pas veel later werd de afbeelding teruggevonden, maar helaas, hij ging verloren in een grote brand. Het feit dat we de afbeelding toch nog over hebben is geheel te danken aan één man: de 18e eeuwse Veronese geleerde Scipione Maffei. Zijn museum is weliswaar het saaiste van de hele stad, maar dit heeft hij wel goed gedaan. Hij was geïnteresseerd in de afbeelding en heeft de Belgische monniken gevraagd een kopie te maken en die op te sturen naar Verona. In een tijd zonder scanners en internet moet dat een behoorlijk tijdrovende klus zijn geweest, maar het is gelukt! De kopie is nog altijd te bewonderen in de Biblioteca Capitolare, de oudste bieb van Verona naast de Duomo.
Maar wat staat er dan precies op afgebeeld? Ik noemde al de rivier de Adige, die als riviergod staat afgebeeld in de linkerbovenhoek en daarna in al zijn blauwe glorie door de stad stroomt. Opvallende gebouwen worden op de kaart met hun Latijnse naam aangeduid. Dit zijn onder andere Romeinse gebouwen zoals linksonder de Arena (theatrum), in het midden de Ponte Pietra (pons marmoreus), midden boven het Romeinse theater (arena minor) en midden onder een graanschuur (horreum).
Daarnaast wordt het middeleeuwse paleis (palatium) van de Ostrogotische koning Theodoric genoemd, dat naast het Romeinse theater aan de Adige stond, ongeveer waar nu pizzeria Redentore zit. Ook de rivier wordt bij zijn Latijnse naam genoemd: de Athesis. Als laatste staat bovenaan de trappen (gradus) naar de heuvel (mons) van San Pietro, ook de eccl(esia) s(anc)ti Petri, de kerk van de heilige Petrus genoemd.
De teksten rondom de afbeelding in middeleeuws Latijn hebben betrekking op de gedeelten van de stad waar ze bij staan. Onderaan staat een groet en een eerbewijs aan de stad Verona:
Magna Verona vale, valeas per secula semper,
Et celebrent gentes nomen in orbe tuum.Gegroet, groots Verona, moge jij altijd door de eeuwen heen waardig blijven
En mogen volkeren over de hele wereld jouw naam eren.
Links vinden we een eerbewijs aan de Arena, dat op de kaart theatrum wordt genoemd:
Nobile, praecipuum, memorabile, grande theatrum,
Ad decus exstructum Sacra Verona tuum.Nobel, aanzienlijk, gedenkwaardig, voortreffelijk theater,
Dat gebouwd is tot sieraad voor jou, heilig Verona.
De tekst bovenaan de kaart gaat over het ‘kasteel’, dat meestal geïnterpreteerd wordt als het Romeinse theater.
De summo montis castrum prospectat in urbem
Dedalea factum arte viisque tetris.Vanaf de hoogste top van de berg kijkt het kasteel uit over de stad
Gemaakt met een Daedalus-waardig vakmanschap en met duistere gangen
Tegen de tijd dat deze kaart gemaakt werd, was het theater al lang in onbruik geraakt en grotendeels ingestort. Vandaar dat de auteur schrijft dat het met de kunst van Daedalus is gemaakt, die ook het labyrint voor de Minotaurus ontwierp en dat het bestaat uit duistere gangen.
Dat de iconografia rateriana weliswaar oud is, maar niet vergeten, blijkt wel uit het feit dat er in 2017 nog een speciaal servies is uitgegeven door de organisatie achter het operafestival in de Arena, waarop de kaart prominent staat afgebeeld. Natuurlijk moest ik dit kopje meteen hebben toen ik het zag. Alleen was het bij elke officiële winkel uitverkocht. Uiteindelijk heeft Christo het voor me op de kop weten te tikken bij een café naast het huis van Giulia, waar ze er dagelijks cappuccino in schonken. Nu schenk ik er thuis cappuccino in en kan ik ondertussen fijn kijken naar de alleroudste afbeelding van Verona.
Voor de echte diehard-fans: in het boekje ‘La più antica veduta di Verona: L’iconografia rateriana, l’archetipo e l’immagine tramandata’ van Antonella Arzone en Ettore Napione uit 2011 (pdf) staan allerlei Italiaanse achtergrondartikelen over de kaart. Achterin vind je ook een lijst met alle geïdentificeerde gebouwen die erop staan en waar ze dan precies staan. Ik vind dat leuk, dus jij misschien ook wel.